सेंद्रिय शेती (Organic Farming) आणि नैसर्गिक शेती (Natural Farming) या दोन्ही पद्धती शेतीतील आधुनिक आणि शाश्वत दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहेत. या दोन्ही पद्धतींचे उद्दीष्ट पर्यावरणस्नेही, प्रदूषणमुक्त, आणि रासायनिक अवशेषांविना उत्पादन करणे आहे. मात्र, त्यांतील मूलभूत तत्त्वे आणि कार्यपद्धतींमध्ये काही फरक आहेत. या दोन पद्धतींच्या मुख्य फरकांवर आपण चर्चा करू.
१. सेंद्रिय शेती (Organic Farming)
सेंद्रिय शेती ही शेतीची एक पद्धत आहे ज्यामध्ये रासायनिक खते, कीटकनाशके, आणि अन्य कृत्रिम घटकांचा वापर केला जात नाही. या पद्धतीमध्ये सेंद्रिय (जैविक) घटकांचा वापर केला जातो, ज्यात गायीचे शेण, गांडुळ खत, कंपोस्ट, इत्यादींचा समावेश आहे. सेंद्रिय शेतीच्या काही महत्त्वाच्या वैशिष्ट्यांवर नजर टाकू:
- सेंद्रिय खते: सेंद्रिय शेतीमध्ये गायीचे शेण, गांडुळ खत, कंपोस्ट, आणि हरित खतांचा वापर केला जातो. रासायनिक खतांच्या जागी ही नैसर्गिक खते मातीची उपजाऊ शक्ती वाढवण्यासाठी वापरली जातात.
- कीटक नियंत्रण: सेंद्रिय शेतीत कीटकनाशके वापरली जात नाहीत. त्याऐवजी जैविक पद्धतींचा वापर करून कीटक नियंत्रित केले जातात, जसे की निरनिराळे कीटकशत्रू आणि वनस्पतीच्या नैसर्गिक गुणधर्मांचा उपयोग.
- प्रमाणित प्रक्रिया: सेंद्रिय शेतीला राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विशिष्ट प्रमाणपत्रे दिली जातात. त्यासाठी शेतकऱ्यांना ठराविक नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करावे लागते. जसे की, काही वर्षांच्या शेतीचा इतिहास तपासणे, माती आणि पाण्याचे नमुने घेणे, आणि उत्पादन प्रक्रियेचे निरीक्षण करणे.
- मिश्रित शेती: सेंद्रिय शेतीमध्ये फक्त एकाच प्रकारचे पीक न लावता, विविध पिकांची मिश्रित शेती केली जाते. यामुळे मातीतील पोषक तत्त्वांचे संतुलन राखले जाते.
२. नैसर्गिक शेती (Natural Farming)
नैसर्गिक शेती ही महात्मा गांधी यांच्या प्रभावाखाली विकसित झालेली आणि सुभाष पालेकर यांनी प्रचलित केलेली एक संकल्पना आहे. यामध्ये कोणतेही बाह्य घटक वापरण्याची आवश्यकता नसते. शेती ही पूर्णपणे नैसर्गिक घटकांवर अवलंबून असते. नैसर्गिक शेतीच्या तत्त्वांवर चर्चा करूया:
- शून्य बाह्य इनपुट: नैसर्गिक शेतीमध्ये कोणत्याही बाह्य घटकांचा, जसे रासायनिक खते, कीटकनाशके किंवा सेंद्रिय खतांचादेखील वापर होत नाही. गायीचे शेण, गोमूत्र आणि इतर नैसर्गिक घटकांचा वापर करून शेती केली जाते.
- जीवामृत आणि बीजामृत: नैसर्गिक शेतीमध्ये जीवामृत (गायीचे शेण, गोमूत्र, बेसन, गूळ, आणि माती यांचे मिश्रण) आणि बीजामृत (गायीचे शेण आणि गोमूत्र वापरून तयार केलेले बीज प्रक्रिया मिश्रण) यांचा वापर केला जातो. हे घटक मातीतील जिवाणूंचे प्रमाण वाढवून मातीचे आरोग्य सुधारतात.
- रासायनिक शून्यतेचा आग्रह: नैसर्गिक शेतीत कोणतेही रासायनिक कीटकनाशक, खते किंवा सेंद्रिय उत्पादने वापरली जात नाहीत. माती आणि पिकांची क्षमता नैसर्गिक पद्धतींनी वाढवली जाते, आणि पर्यावरणाचा समतोल राखला जातो.
- एकात्मिक नैसर्गिक व्यवस्थापन: नैसर्गिक शेतीत पाण्याचा अत्यल्प वापर केला जातो. पीक आणि पर्यावरणाची पूर्ण काळजी घेणारी व्यवस्था तयार केली जाते. शेतात लागणारे पाणी, सूर्यप्रकाश, माती, आणि वातावरण यांचा संपूर्ण उपयोग केला जातो.
३. मुख्य फरक
१. इनपुट्सचा वापर:
सेंद्रिय शेतीत बाह्य सेंद्रिय घटक जसे की गांडुळखत, कंपोस्ट, इत्यादींचा वापर केला जातो, तर नैसर्गिक शेतीत बाह्य घटकांचा वापरच केला जात नाही. नैसर्गिक घटकांवरच शेतीची संपूर्ण प्रक्रिया अवलंबून असते.
२. प्रमाणन:
सेंद्रिय शेतीला प्रमाणपत्र आवश्यक असते, जिथे उत्पादकांना सेंद्रिय नियमांचे पालन करावे लागते. नैसर्गिक शेतीत प्रमाणपत्राची आवश्यकता नसते, कारण ती पूर्णपणे नैसर्गिक पद्धतीवर आधारित असते.
३. कीटक नियंत्रण:
सेंद्रिय शेतीत जैविक कीटकनाशकांचा वापर केला जातो, तर नैसर्गिक शेतीत कीटकनाशकांची गरज नसते. नैसर्गिक कीटकशत्रूंचा उपयोग करून शेती केली जाते.
४. मातीचे व्यवस्थापन:
सेंद्रिय शेतीत मातीला सेंद्रिय खते पुरवली जातात, तर नैसर्गिक शेतीत मातीचे आरोग्य नैसर्गिकरित्या सुधारले जाते, जसे की मातीतील नैसर्गिक जिवाणू आणि वनस्पतींच्या घटकांचा वापर करून.
४. निष्कर्ष
सेंद्रिय आणि नैसर्गिक शेती या दोन्ही पद्धतींचे उद्दीष्ट शाश्वत शेती करणे आहे, परंतु त्यांचे तत्त्व आणि कार्यप्रणाली वेगवेगळी आहे. सेंद्रिय शेतीत काही प्रमाणात बाह्य घटकांचा वापर असतो, तर नैसर्गिक शेती पूर्णपणे स्वयंपूर्ण आणि नैसर्गिक घटकांवर आधारित आहे.
